Een week Boedapest
Wil je gastcollege komen geven over kerk en kerkelijk leven in Nederland?
Hetging om een blok in het masterprogramma van studenten Neerlandistiek aan deKaroli-Universiteit te Boedapest. Het verzoek bereikte me via Prof. dr. A.M. Kool, missioloog aldaar.Het werd een heel avontuur. Wat was de plek van een dergelijk onderwerp in hetcurriculum? Waarom zouden Neerlandici daar iets van moeten weten? Het lagvoor de hand een antwoord te zoeken in de Nederlandse literatuur. Veel daarvanveronderstelt kennis van kerk en kerkelijk leven.Er bleek nog een andere reden mee te spelen. Het ging om onderwijs aan de Károli Gáspár Református Egyetem, de universiteit van de Hongaarse Protestantse Kerk. De colleges moesten ook recht doen aan die identiteit. Dat maakte het lastig: hoe moest je het aanpakken, meer (kerk)historisch of toch theologisch? Ik heb die vraag meteen maar op tafel gelegd en onderweg steeds aangegeven vanuit welke discipline de stof aan de orde werd gesteld.Het is op zich al een interessant gegeven, zo’n Gereformeerde universiteit. Wat iser de status van? Gaat het om een soort VU? Of juist helemaal niet? Dat was een heel aardig aanknopingspunt voor een stuk 19 de eeuwse kerkgeschiedenis over de scheiding van kerk en staat, Hoedemaker en Kuyper, schoolstrijd en verzuiling. Actueel, ook voor de Hongaarse Gereformeerde Kerk en haar plek inde samenleving bleek de tegenstelling tussen beide theologen: Hoedemaker ende volkskerk, zijn kijk op de natie als organisme zoals de Romantiek dat zag, endaar tegenover Kuyper die dacht in termen van een Verlicht liberalisme en pleittevoor een vrije, belijdende kerk waarvan de leden zich maatschappelijkorganiseerden. Er bleek meer affiniteit met de eerste.De universiteit ligt aan het Calvijnplein in het centrum van Pest, met daaraaneen serie kroegen waarvan er een naar de grote reformator is vernoemd. Calvijnen meer in het bijzonder het calvinisme hebben een belangrijke rol gespeeld inde strijd van de Hongaren tegen de Habsburgers. Ook dat leverde een aardigeparallel met onze vaderlandse geschiedenis. In beide gevallen bleek dat er steungezocht werd bij de Turkse sultan Suleiman en zijn moslimlegers (wat deNederlanden betreft door Willem van Oranje via een Joodse relatie). Het kaninderdaad verkeren.Arminius van Hollandse komaf, en Gomarus van Vlaamse huize kwamen voorbijen met de laatste de grote stroom vluchtelingen van calvinistische overtuiging uithet zuiden. Zij versterkten de burgerij in de steden met kennis, geld enondernemingszin. De positie van beide theologen bleek onlosmakelijk verwevenmet de strijd om de macht tussen Maurits en de burgers aan de ene kant, en VanOldenbarnevelt en de regenten aan de andere. De Synode van Dordt,1618/1619, bevestigd meer dan de overwinning van de Gereformeerde religie.Een interessant agendapunt op die synode, ingebracht door koning Jacoubus Ivan Engeland, was of dat kon, een bisschop in een kerk van gereformeerdesignatuur. De Hongaarse Gereformeerde Kerk kent als enige van die signatuur het episcopaat. Waarom zou die koning geïnteresseerd zijn in zo’n hiërarchisch gestructureerde kerk? Wilde hij de kerk als tegenhanger van de staat? Zoals je inde Republiek een presbyteraal georganiseerde kerk had. Zou dat een reden zijnwaarom de Hongaarse Gereformeerde Kerk een bisschop heeft? Wat verderrondkijken in het Europa van na de Reformatie leverde meer parallellen.
Het laatste deel van de colleges werd gewijd aan een derde ingrijpendeverandering in maatschappijstructuur: het ontstaan van de open samenleving nade Tweede Wereldoorlog en het proces van ontzuiling. Naast de analyses en decijfers van de godsdienstsociologen kwam ook de theologische bezinning op depositie van de kerk ter sprake, de kerkorde (Christus-belijdende volkskerk), depublicaties van de synode, de apostolaatstheologie, soms haast wanhopige pogingen om haar bestaan als volkskerk te rechtvaardigen. Aan de hand van VanRuler en Kraemer probeerden we de theologische discussie in grote lijnen tevolgen. De fusies in kerk en politiek, CDA en PKN, demonsteerden eerderverlegenheid dan visie. Uit de weerklank die Wilders beroep op de nationale(joods-christelijke) identiteit vondt, bleek dat de open samenleving voor veelmensen een angstig avontuur is. De studenten voelden precies aan om welkeproblematiek het ging.Ter afronding van het blok moesten zij een paper over schrijven over een aspect ervan. Eén van hen had al een scriptie gemaakt over Karel en de Elegast. Zij wilde over diezelfde Karel nu schrijven als keizer van het Heilige Roomse Rijk, zodoor paus Leo III gekroond in 800. Die wilde daarmee de claim vanConstantinopel als erfgenaam van Rome en het Romeinse Rijk betwisten: Europaals Corpus Christianum met zijn Codex die inquisitie en kruistochtenrechtvaardigde. Is de islamitische ummah met zijn sharia geen parallel? was devraag.Europa is opnieuw één aan het worden. Zijn Hongarije en Holland eigenlijk geenprovincies van de EU? Wat draagt die eenheid nu? Hoe zien de kerken hun roldaarin? Kerken, meervoud, want blijven denken in termen van een nationale,gevestigde kerk is jezelf buiten spel zetten, je missie niet verstaan.Een andere student koos voor de contacten tussen Oost en West, voor en na deval van de Muur. Hebe Kohlbrugge inspireert haar. Wat waren de motieven omde gemeenten onder communistisch regiem te bezoeken? Kwam je namens dekerk of speelde er ook een politiek protest mee? Of zijn beide verweven? Hoedan ook, hoe verdiepen wij die (vooral diakonale) contacten tot een geestelijkebeweging in Europa? Moeten we in onze open samenleving niet leren kerk enstaat strikt te scheiden en het zoeken in de richting van een civil religion? Het helderst en het hardst kwam de ontzuiling en de daarmee gepaard gaande identiteitsproblematiek aan het licht toen het ging over jeugd en jeugdcultuur. Alis het een heel ander verhaal, de val van de Muur schiep eenzelfde vacuüm en zo ook herkenning en verbondenheid die je deed beseffen deel te zijn van eenzelfdecultureel klimaat. Het bleek een populair onderwerp om je verder in te
verdiepen: stoeien met een grote variëteit aan stijlen (muziek, kleding enz.) op zoek naar jezelf. Het kerkelijk instituut bleek jongeren niets te zeggen. Zij zijn deel van hun eigen netwerk.Mijn vrouw en ik werden door prof. Kool uitgenodigd voor een ontmoeting metmensen uitgezonden door de Christian Reformed Church in Amerika in allerleilanden van Oost-Europa. Zij waren in Boedapest bijeen geroepen voor evaluatie,bezinning en toerusting. Die avond ging het om de evaluatie. Een deskundigecoach leidde het gesprek. Daarbij kwam ook de relatie tot de respectievelijke gevestigde kerken ter sprake. Het viel op hoezeer die aspect zijn van de nationale identiteit. Dat geldt met name voor de Orthodoxe Kerken. Maar juist indie hoogliturgische kerken wordt het besef wakker dat de deur open moet, dat het contact met andere kerken gezocht moet worden, dat je je positie alsgevestigde kerk daarom moet willen relativeren en dat je samen teruggeworpen wordt op de vraag wat je missie als kerk(en) van Christus in een opensamenleving is. Het werd een verrijkend verblijf. Met veel respect denken wij aan de faculteitdaar en aan het werk van Prof. Kool die in haar wetenschappelijk werk en op hetgrondvlak met huid en haar betrokken is bij kerk en kerkelijk leven in eencontext van ingrijpende politieke en maatschappelijke verandering. AJ.
